Το χαϊκού: Μπασό και Ίσσα
Μ Ι Κ Ρ Ε Σ Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Γ Ι Α Τ Ο Χ Α Ϊ Κ Ο Υ
Τα χαϊκάι (η λέξη χαϊκού καθιερώθηκε πολύ αργότερα, τον 20ο αιώνα) άρχισαν ν’ αναπτύσσονται στο τέλος του 12ου αιώνα. Προήλθαν από την ομαδική ποίηση γνωστή σαν ρυάκα (ποίηση με ερωτήσεις-απαντήσεις). Λίγο λίγο και πάντα προφορικά, θέλοντας να ενώσουν τις στροφές νοηματικά και σαν ένα είδους ομαδικού παιχνιδιού, δημιουργήθηκε μια σειρά στίχων που οδήγησε στα λεγόμενα χαϊκάι-ρένγκα.
Τα χαϊκάι αποτελούντο από δύο λέξεις και σήμαιναν «διασκεδαστικό» και «αστείο». Ήσαν δε γραμμένα στην καθημερινή γλώσσα, σαν αντίδραση στην επίσημη ανακτορική γλώσσα .
Τον 13ο αιώνα, εμφανίζονται τα πρώτα χόκκου σαν ξεχωριστή μορφή, έχοντας έναν περιπαιχτικό κυρίως χαρακτήρα. Μέχρι τον 15ο αιώνα, αυτονομήθηκαν σαν ποίηση δίνοντας έμφαση στο παιχνίδι με τις λέξεις και τις εικόνες.
Το «κλασσικό» χαϊκού, εδραιώθηκε τον 16ο αιώνα. Σ΄ αυτή την εποχή θα σταθούμε κι εμείς και ειδικά στους Ματσούο Μπασό και Κομπαγιάσι Ίσσα. Ήδη το Ζεν, έχει δώσει το «στίγμα» του στην ποίηση αυτή: η λιτή και συμπυκνωμένη μορφή του χαϊκού (5-7-5) ενώνεται με το πνεύμα του Ζεν, που δεν είναι άλλο από την ανάδειξη της στιγμής σε αιωνιότητα. Πρόκειται για βίωμα και γι’ αυτό, επειδή στους ποιητές των χαϊκού υπάρχει η συνείδηση ότι η ζωή είναι πάνω από τις λέξεις, τα λόγια είναι ελάχιστα, αφήνοντας τον αναγνώστη να «συμπληρώσει» αυτή την γεύση του αιώνιου. Δεν πρόκειται για «ινσταντανέ» ιστορίες, μήτε για απλές περιγραφές. Γίνεται προσπάθεια να συλληφθεί η στιγμή και να περάσει στο απυρόβλητο του χρόνου.
Δεν πρόκειται βέβαια και για ψυχολογική ποίηση. Ωστόσο, μέσα από την αναφορά στην Φύση (σχεδόν πάντα) αναδύεται και ο ποιητής με την ανάλογη διάθεση: λύπη, χαρά, κλάμα γέλιο, απόλαυση, γαλήνη, μοναξιά. Δεν είναι αφηρημένα ποιήματα. Υπάρχουν λέξεις-εργαλεία, συγκεκριμένες και συχνά ανάλογες με την εποχή του χρόνου (Κίγκο) που προκαλούν και τα αντίστοιχα συναισθήματα.
Έτσι, έχουμε ενδεικτικά τις ανθισμένες κερασιές, τις πεταλούδες ,τις ιτιές και το κελάηδημα των αηδονιών, τους βατράχους, τις λίμνες ,τις λιβελλούλες, τα κρίνα , τον τζίτζικα, το απογευματινό αεράκι, τα σύννεφα, την πανσέληνο, τα κόκκινα φύλλα, τον σαλίγκαρο, τα στάχια, τα σκιάχτρα, το χιόνι, τις παγωμένες καλύβες, τις δαμασκηνιές, τις πάπιες.
Ένα άλλο ζήτημα, είναι η κλασσική αρχιτεκτονική του χαϊκού (5-7-5) και το αν χρειάζεται ή όχι να διατηρείται κυρίως στην μεταφορά τους σε άλλες γλώσσες από την ιαπωνική. Αυτό το θέμα έχει συζητηθεί και έχει αμφισβητηθεί ευρέως. Πολλοί είναι εκείνοι και στην Ιαπωνία, που δεν μένουν προσκολλημένοι στη μορφή. Πρώτος ο Μασαόκα Σίκι (1867-1902) που θεωρείται ο ιδρυτής του σύγχρονου χαϊκού, ακολούθησε μια αυτόνομη μορφή ποίησης. Ο ίδιος μάλιστα καθιέρωσε τον όρο χαϊκού από χακάϊ ή χόκκου.
Ιδού τρία χαϊκού τού Σίκι σε μετάφραση του Σωκράτη Σκαρτσή:
Φαντάσου,
ο μοναχός έφυγε
πριν λάμψει το φεγγάρι.
–Πέτρα
στην καλοκαιρινή πεδιάδα
–έδρα του κόσμου.
–Καλοκαιρινός ουρανός
καθαρός απ’ τη βροχή
–μερμήγκια στη γραμμή.
Όπως είπαμε πιο πάνω, σκεφτήκαμε να παρουσιάσουμε στίχους δύο αντιπροσωπευτικών ποιητών της κλασσικής εποχής του χαϊκού, του Μπασό και του Ίσσα. Και οι δύο, ο καθένας με τον τρόπο του, έβαλαν για τα καλά το Ζεν στην ποίησή τους, ανάγοντας το παρόν σε μοναδικό, αιώνιο χρόνο, με απλότητα, αφαιρετικότητα και χιούμορ ενίοτε.
Β α σ ι λ ι κ ή Φ ρ ά γ κ ο υ
Ζωγραφική: Hiroshige
Μ Α Τ Σ Ο Υ Ο Μ Π Α Σ Ο (1644-1694)
Χειμωνιάτικη μέρα,
πάνω στ’ άλογό μου
παγωμένος ίσκιος.
Φθινοπωρινό φεγγάρι,
η παλίρροια αφρίζει
πάνω στο πορτόνι.
Φθινόπωρο
–και τα πουλιά και τα σύννεφα ακόμη
μοιάζουν γέρικα.
Έλα δες,
αληθινά λουλούδια
αυτού του οδυνηρού κόσμου.
(Μετάφραση: Σωκράτης Σκαρτσής)
Όλα σωπαίνουν:
η φωνή του τζίτζικα
σχίζει το βράχο.
Δροσιά: πώς αλλιώς
να ξεπλύνεις την τόση
σκόνη του κόσμου.
Άδειο κέλυφος:
κι η ψυχή του τζίτζικα
τραγουδημένη.
Άνθη κερασιάς:
των περασμένων χρόνων
μικρές φωτίτσες.
Κανένα ίχνος
στη φωνή του τζίτζικα
ότι πεθαίνει.
Μεσημεράκι:
ο τοίχος να δροσίζει
τις πατούσες μου.
Όταν αστράφτει
ο φωτισμένος άνθρωπος
κι αυτός θαυμάζει.
(Απόδοση: Διονύσης Καψάλης)
γέρικη λίμνη
πηδάει ένα βατράχι
σκίρτημα νερού
μια πεταλούδα
γλιστρά στα φύλλα της
ιτιάς· Απρίλης…
φθινοπωριάζει:
θάλασσα κι ορυζώνες
ένα πράσινο
να μεθύσω· να
πέσω να κοιμηθώ σε
ρόδινες πέτρες
δροσοσταλίδα,
άσε με να ξεπλύνω
τη μαυρίλα μου
απόψε άγρια
θάλασσα κι από πάνω
σιωπηλά άστρα
πώς να διαβάσω;
τέλειωσε το λαδάκι·
πάω για ύπνο
(Μετάφραση: Ρούμπη Θεοφανοπούλου)
Ζωγραφική: Hiroshige
Κ Ο Μ Π Α Γ Ι Α Σ Ι Ι Σ Σ Α (1763-1827)
Το πρώτο τζιτζίκι:
η ζωή είναι
σκληρή, σκληρή, σκληρή.
Χαμένος στα μπαμπού
–μα το φεγγαρόφωτο,
στο σπίτι μου.
Στην καλύβα μου
κηλίδες
πρωϊνών λάμψεων.
Όταν φύγω
φύλα τον τάφο μου
ακρίδα.
Η νιρβάνα του Βούδδα,
πέρ’ απ’ τα λουλούδια
και τα λεφτά.
Φθινοπωρινός άνεμος
–ο ήσκιος του βουνού
ταλαντεύεται.
(Μετάφραση: Σωκράτης Σκαρτσής)
Έτσι θ’ ανθίζουν
κι οι κερασιές στην άλλη
όχθη της ζωής.
Σαλιγκάρι μου:
αργά αργά ν’ ανέβεις
το όρος του Φούτζι.
Από το θάμνο
λαμπροστόλιστη, να την:
η πεταλούδα.
Στέκει τρέμοντας
η καλύβα της πόρνης
στην καταιγίδα.
Απόψε τ’ άστρα
το ‘να με τ’ άλλο μοιάζει
να ψιθυρίζουν.
Μόνη στο σπίτι
κι αυτή θα βλέπει τώρα
την πανσέληνο.
Περπατήσαμε
μέσα στα χρυσάνθεμα
πίνοντας σάκε.
Ίσια στο χιόνι της πόρτας
κατουρώντας,
ανοίγω τρύπα.
Ο κόσμος της πάχνης
κόσμος της πάχνης είναι
κι ωστόσο , κι ωστόσο.
(Απόδοση: Διονύσης Καψάλης)
μυγούλες μου! κι
εσείς θα υποφέρετε
από μοναξιά
αχ τρελακρίδα,
πρόσεξε μη σπάσεις
τις δροσοσταλίδες!
φρέσκια δροσούλα
κόσμος εφήμερος
που εξατμίζεται
τί θέα! από
την τρύπα της κουρτίνας
ο γαλαξίας
καλοκαιρινή
βροχή· γυμνός πάνω σε
άλογο γυμνό
(Μετάφραση: Ρούμπη Θεοφανοπούλου)
. . . . . . . . . . . .
Π Η Γ Ε Σ :
132 γιαπωνέζικα χάϊκου, μετάφραση και σχόλια Ρούμπη Θεοφανοπούλου, Εκδόσεις Πρόσπερος 1986
Ζεν- Μια γιαπωνέζικη μορφή της γνώσης, μετάφραση Σωκράτης Σκαρτσής, Εκδόσεις Καστανιώτη 1988
Ο κόσμος της πάχνης–σαραντατρία χαϊκού του Ματσούο Μπασό και του Κομπαγιάσι Ίσσα, απόδοση Διονύσης Καψάλης, Εκδόσεις Άγρα 2008
pteroen 